Yapay Zeka Kullanımından Önce Geliştirilmesi Gereken 3 Temel Beceri

"Yapay Zeka Kullanan Öğrenciler İçin Öğretmen Rehberi: 3 Temel Beceri"

Öğrenmeyi baltalayan kestirmeleri önlemek için derslerinizi yapay zeka çağına göre tasarlayın

Hepimiz okulda başarılı olmak için motive olmayan çocukları tanımış ya da onlardan biri olmuşuzdur. Bu çocuklar ödevlerini tamamlamayabilir, dersleri sabote edebilir ya da açıkça sınıfta geçirdikleri zamanın değerli olmadığını söyleyebilirler. Aynı zamanda, kesinlikle iyi notlar isteyen ancak olası her türlü kısayolu kullanmaya hevesli öğrencileri de biliriz; çünkü onlar için nihai hedef, öğrenme sürecinin kendisi değil, iyi bir karnedir.

Bu sorunlar kesinlikle yeni sayılmaz, ancak üretken yapay zeka, bu sorunları özet kitapçıkların (CliffsNotes) veya kopya kağıtlarının asla yapamayacağı bir şekilde gün yüzüne çıkardı. Üstelik yapay zeka ile hazırlanan metinleri tespit eden sistemler de pek güvenilir veya adil değil. Yine de Yapay Zeka, birçok ödev ve konu için nihai bir kestirme yol: Eğer çocuklar ödevlerini hızla bitirmek istiyor ve bu sırada bir şeyler kaçırdıklarına ikna olmuyorlarsa, öğrenme süreci bundan ciddi şekilde zarar görecektir.

Yapay zekanın eğitim üzerindeki etkisi hakkında okumalar yapıyorsanız, muhtemelen benzer sonuçlara rastlamışsınızdır. Bu metinler genellikle, yapay zekayı bir gerçeklik olarak kabul ederken, yarattığı bazı risklerinden de kaçınmak adına geleneksel okul anlayışının temellerini yeniden düşünmemiz gerektiğini savunur. Okulların standartlara dayalı notlamaya geçmesi ve müfredatlarını yenilemesi zaman alabilir. Umuyoruz ki YZ çağında iyi pedagojik uygulamalara dair güçlü araştırmalar yapılacaktır. Bu süreçte, kendi yaklaşım ve ödevlerimizi; üretken yapay zekanın taklit edebilse de gerçekten sahip olmadığı üç temel beceri üzerinden değerlendirmek faydalı olabilir: eleştirel düşünme, yaratıcılık ve bağ kurma.

Yapay Zeka için ortaya çıkan birçok iyi uygulama modeli mevcut (aşağıda bir kaynak listesi bulunmakta), ancak buradaki amaç, meseleyi basit tutmak, öğrenmeyi daha anlamlı ve ilgi çekici kılacak temel insan becerilerine dayandırmak. Bu, YZ’yi yasaklamamız ya da görmezden gelmemiz gerektiği anlamına gelmiyor! Yapay zeka okuryazarlığı önemlidir ve gereklidir. Çocuklara yapay zekanın kabiliyetlerini ve sınırlarını öğreterek, yeteneklerimizin yerini almaktan ziyade onları nasıl zenginleştirip, geliştirebileceğini görmelerine yardımcı olabiliriz. Bu süreçte, belki de kendi deneyimleri aracılığıyla onları, öğrenmek için öğrenmenin aslında ne kadar değerli olduğuna ikna edebiliriz.

Eleştirel Düşünme (Critical Thinking)

Eleştirel düşünmek çok önemli bir konu ve diğer tüm alanları etkiliyor. Eleştirel düşünmeyi tanımlayan belirli kuramsal çerçeveler vardır, ancak insan ve yapay zeka bağlamında Terry Underwood’un tanımı oldukça yerindedir:

“Eleştirel düşünme; kültürel kalıpların, saçma iddiaların, yersiz varsayımların ve hatalı çıkarımların pasif kabulüne karşı bütüncül bir zihinsel saldırıdır. Bu, entelektüel bir inceleme, fikirlerin otopsisi, ölüm kalım meselesi olan bir anlamlandırma çabası, bir etik muhakeme, disiplinli bir şüphecilik ve analitik bir kazıdır. Her şeyden öte, katılımcı ve sosyal bir süreçtir; farklı bakış açılarıyla etkileşim kurmayı ve işbirliği içinde anlam yaratmayı gerektirir." – Okumayı Öğrenmek, Öğrenmek İçin Okumak (Learning to Read, Reading to Learn)

Çocukların fikirlerle tam anlamıyla etkileşime geçmesini sağlamak (başkalarının seslerini de dahil ederek kendileri için bir anlam çıkarabilmeleri) her ödevin değerli bir hedefidir.

Elbette, üretken yapay zeka topladığı bilgileri bir araya getirir ve zaman zaman etkileyici yanıtlar üretebilir, ancak katılımcı ve sosyal bir süreçten kendi anlamını çıkaramaz.

Öncelikle, çocukların üzerinde inşa edebilecekleri bir temel bilgiye sahip olmaları gerekir (ve YZ bu temeli destekleyebilir). Bilgi ve beceri altyapısı olmadan çalışılabilecek bir zemin de yoktur. Sonuçta, anlamlandırma işini yapay zekaya bırakmak, kendi benzersiz sinir ağlarımızdan kavramsal çerçeveler oluşturmak için ihtiyaç duyduğumuz bir beceriden feragat etmek olur. Bu sürecin canlı bir grup tartışmasında ne kadar derinleştiğini bir hayal edin: Yapay zeka bu süreci elimizden alamaz ve almamalıdır.

Aşağıda, eleştirel düşünmenin tohumlarını temel ders içeriklerine nasıl yerleştirebileceğinize dair bazı yollar bulacaksınız. Elbette, ulusal standartlar ve bölge müfredatları esnekliğinizi sınırlayabilir. Sunulan örnekler pedagojik yaklaşımınız ile örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir. Ancak bu fikirler yaklaşımınızı ve ödevlerinizi üretken yapay zekayı hesaba katacak şekilde nasıl değiştirebileceğinize dair düşünmenizi sağlayabilir.

Temel Beceriler ve Bilgiler: Yapay zekanın kolayca sağlayabileceği yüzeysel bilgileri düşünün ve ardından bir seviye daha derine inin. Sonra bir seviye daha. Çocukların öğrenmeye ve eleştirel düşünmeye devam etmeleri için ihtiyaç duydukları beceriye veya temel bilgiye ulaşana kadar bunu tekrarlayın.

• Örnek: Dünyanın genel yapısını, kara parçalarını ve su kütlelerini tanımak, çocuklara başka konular için önemli bir bağlam sunar. Ancak her ülkenin başkentini ezberlemek, eğer özel olarak kısa süreli hafıza becerisi çalışılmıyorsa, o kadar da gerekli olmayabilir.

Kritik Bağlam: Bu tür temel bilgileri, neden önemli olduklarıyla ilişkili bir bağlam içinde öğrenmek özellikle yararlıdır.

• Örnek: Belirli kara parçalarının nerede olduğunu öğrenmek; aynı zamanda kişinin ailesinin nereden geldiğini, güncel olayların nerede yaşandığını, en sevdiği hayvanların nerede yaşadığını vb. incelerken daha anlamlı hale gelir.

Merak, anlam ve yansıtma

Merak Etme: Temel bilgiyi merak duygusuyla sunarak öğrenmenin kıvılcımını canlı tutabiliriz. Okulun bir noktasında (genellikle altıncı sınıf civarında), çocuklar bu doğal meraklarını kaybetmeye başlar—en azından sınıf ortamlarında. Çocukların merak ettikleri konulardan yola çıkarak öğrenmelerine olanak tanımak, bu merakı korumalarına ve yaşam boyu öğrenen bireyler olmalarına yardımcı olabilir.

• Örnek: Bir öğrenci futbolcuların nasıl başarılı olduğunu merak ediyorsa, onu bu konudaki etkenleri araştıracağı bir proje hazırlamaya yönlendirin. Araştırmasını yapsın, öğrendiklerini sunsun. Yapay zeka, onlara araştırılacak konuları kategorilere ayırma konusunda yardımcı olabilir.

Öz Yatırım: Çocuklara kendileri için anlam taşıyan konuları ele alma fırsatı vermek, kendi anlamlarını oluşturmalarını sağlamak açısından çok önemlidir. Öğrendikleri şeyin kendileriyle alakalı olmadığını düşünürlerse, bunu yapay zekaya devretmeye daha yatkın olurlar.

• Örnek: Ülkenizin hükümetinin nasıl çalıştığını öğrenmek, aktif ve bilgili bir vatandaş olmanın kilit bir unsurudur. Çocuklar, kaç tane milletvekili olduğu gibi bilgileri ezberleme işini kolayca (yapay zekaya) devredebileceği için, işe maaşlarından kesilecek vergilerle başlayabilirsiniz. Bu para nereye gidiyor? Neden? Bu miktar nasıl belirleniyor? Bu anlamlı bağlantıyı hissettiklerinde, belki de bu süreçte grafikleri ve yüzdeleri öğrenerek, kendi anlayışlarını temsil eden bir model oluşturabilirler.

Yansıtma: Çocukların kendi öğrenme süreçlerini ve yapay zekanın bu süreçte ne gibi bir rol oynayabileceği ya da oynamaması gerektiğini düşünmelerini isteyin. Üretken yapay zeka kullanıldığında nelerin kazanılıp nelerin kaybedildiğini incelediklerinde, bu teknolojiyi eleştirel bir gözle değerlendirme fırsatı bulurlar.

• Örnek: Çocuklara anlamlı bir şeyi önce yapay zeka kullanmadan, ardından yapay zeka ile ifade etme şansı verin. İki çıktı arasında nasıl farklar var? Yaratıcı bir süreçte yapay zekanın yardımcı olabileceği bir nokta var mı, yoksa yok mu?

Üstbiliş (Metacognition): Bu doğrultuda, çocuklara hem öğrenme süreçlerini hem de ne bildiklerine dair güvenlerini sorgulama fırsatı vermek, öğrenme süreci hakkında eleştirel düşünmenin başka bir yoludur.

• Örnek: Bir yapay zeka aracı çocuklara bir konuda test yapmadan önce, çocuklardan kendi bilgilerine ne kadar güvendiklerini ve hangi öğrenme stratejilerinin onlar için daha etkili olduğunu değerlendirmelerini isteyin. Test sonuçları, bu yansıtma sürecini derinleştirmek için kullanılabilir.

Yaratıcılık

Gelişen yapay zeka çağında öğrenme sürecinin bir diğer kilit unsur da yaratıcılıktır. Yapılan araştırmalar, belirli yönlendirme stratejileriyle kullanıldığında yapay zekanın insan becerilerini geliştirmeye yardımcı olabileceğini göstermiştir; ancak genel olarak yetersiz kalmaktadır. Üretken yapay zeka her türlü görseli üretebilir, ancak bu üretim, yaşanmış deneyimlerin bilgi ve duygularla harmanlandığı bir yerden gelmez. Öğrencilerin hem öğrenmek hem de öğrendiklerini göstermek için kendilerini ifade etmelerine alan açmak, yapay zekayı devre dışı bırakmanın ve çocukların öğrenme üzerindeki kontrolünü, yani özneselliğini (agency) korumanın en etkili yollarından biridir.

Kendini İfade Etme ve Seçim Hakkı

Seçimler ve özne olma: Derslerimizi ve değerlendirmelerimizi gözden geçirirken, çocuklara nasıl öğreneceklerini ve öğrendiklerini nasıl ifade edeceklerini seçme fırsatı verebileceğimiz noktaları arayabiliriz. Çocuklar temel kavramları önemsedikleri şeylerle ilişkilendirdiklerinde ve ardından bir şey ürettiklerinde, öğrendikleriyle farklı bir düzeyde bağ kurarlar.

• Örnek: Öğrenciler su döngüsünü öğreniyorsa, öğrendiklerini yaratıcı yollarla ifade etmeleri için onlara farklı seçenekler sunmak -örneğin bizim aklımıza hemen gelmeyecek bir Minecraft yapısı ya da bir oyun kodlama gibi seçenekler vermek- onlara daha fazla özgürlük ve katılım alanı sağlar.

İlham verme ve zenginleştirme karşısında yerini alma (yerine geçme): Özgün bir yaratıcılıkla yola çıktığımızda, yapay zeka bazı alanlarda yeteneklerimizi zenginleştirebilir. Çocuklara, bir işi yapay zekaya devretmek ile ondan destek alarak yetenekleri geliştirmek arasındaki farkı anlamlandırmalarına yardımcı olmak; YZ’nin olanaklarını ve sınırlarını kavramalarına yardımcı olur. Ayrıca yaratıcı süreçte tıkandıklarında, bir bottan yardım almak yeni fikirlerin ortaya çıkmasına da yardımcı olabilir.

• Örnek: Çocukların yaratıcı bir bağış kampanyası ya da topluluk oluşturma fikri olabilir ama bir web sitesi oluşturmayı bilmiyor olabilirler. Yapay zeka, bu fikirlerini hayata geçirmek için gerekli teknik süreçlerde onlara yardımcı olabilir.

Anlam Yaratma

Benzersiz ifade biçimi: Yapay zeka şarkı ve şiir yazabilir, görseller üretebilir. Ancak ne kadar ayrıntılı yönergeler verilirse verilsin, duyusal deneyimler de dahil olmak üzere bir insanın deneyimlerini tam olarak yansıtamaz.

• Örnek: Yapay zeka yalan söyleyebilir ve duyusal deneyimleri olduğunu iddia edebilir.Bu hayal ürünü anlatımları öğrencilerin kendi algılarıyla karşılaştırmak ilginç bir egzersiz olabilir. Çocuklardan kendi anılarıyla bağlantılı duyusal deneyimleri belirlemelerini ve bunları sanat veya yazı yoluyla ifade etmelerini isteyin. Bu üretimler yapay zeka çıktılarından nasıl farklılaşıyor?

Açığa Çıkan Önyargılar: Daha fazla zarara yol açmadan, öğrencilerin yapay zekanın özümsediği ön yargıları incelemelerini ve bunları yaratıcı bir şekilde kendi deneyimleriyle karşılaştırmalarını sağlamak faydalı olabilir.

• Örnek: Öğrencilerden, kendi kültürel geçmişlerine dair bir unsuru ve bunun yaşamlarındaki anlamını ve değerlerini temsil eden bir şey üretmelerini isteyin. Yapay zekâ farklı kültürleri, meslekleri ve yaşam deneyimlerini nasıl tasvir ediyor? Bu temsillerde neler eksik?
  

Bağ Kurma

Ne kadar gelişmiş olursa olsun, bir bot bizi gerçekten önemsemez. Bir argümanı desteklemek için kendi deneyimlerinden örnek veremez. İyiliğimizi gerçekten umursamaz. Tüm bu sınırlamalar, yapay zekanın öğrencilerle derin, çift yönlü insani bağlar kuramayacağı anlamına gelir oysa bu tür bağlar, öğrenme ve gelişimi ölçülemeyecek derecede zenginleştirebilir. -Deepseek

Öğretmenden Öğrenciye

Daha Derin Kişiselleştirme: Öğrencilerle kurduğumuz karmaşık bağlardan gerçekten yararlanmak her zamankinden daha önemli. Öğrencilerimizi neyin harekete geçirdiğini keşfetmek ve bu ilgileri müfredatla bağlantılandıracak yollar bulmak, öğretme sanatıdır. Ancak bir kavramı, öğrencinin özel ilgi alanlarına göre örneklerle açıklamak gerekiyorsa, yapay zeka bu noktada yararlı bir araç olabilir.

• Örnek: Başarılı bir futbolcu matematikte zorlanıyor ve siz ona zaten destek ve cesaret verdiniz. Şimdi ihtiyacınız olan şey, işlem önceliği konusunu futbol kurallarıyla ilişkilendiren spesifik örnekler! Öğrenciyle birlikte oturun ve ona kendi ilgi alanına hitap eden örnekleri üretmek için etkili komutları (prompt) nasıl oluşturabileceğini gösterin.

Topluluk Oluşturma

Yüz Yüze Bağ Kurma: Ait olma, fark edilme ve değerli hissetme gibi insani ihtiyaçları karşılayacak kolay bir alternatif yoktur. Üstelik cep telefonları, okullarda akademik ve sosyal-duygusal becerileri zaten olumsuz etkiliyor. Olumlu bir okul iklimini ve topluluk duygusunu önceliklendirmek pek çok sorunu çözebilir; ancak bunu yapay zeka yaratamaz. Yine de, bu süreci kolaylaştırmanızda size yardımcı olabilir.

• Örnek: Öğrencilerin ortak alanlarda cep telefonlarını kullanamadığı bu dönemde, öğle yemeği sırasında başlatılacak sohbet konuları ve oyun fikirlerine ihtiyacınız olabilir. Yapay zekadan yaşlarına uygun, hatta popüler kültüre dayalı bazı etkinlik önerileri isteyin. Gerekli sınırları belirleyin, ihtiyaca göre şekillendirin ve her hafta ya da ay için yeni öneriler üretin (saatler harcamadan).

Bu içerik, Common Sense Education'da yayınlanan ve Christine Elgersma tarafından kaleme alınan makalenin Türkçe çevirisidir. Yazının orjinaline buradan ulaşabilirsiniz.

Kaynaklar

• AI Literacy lesson collection

• Offline Digital Citizenship: Soft Skills to Support Strong Online Habits

• Games for Building Critical Thinking Skills

• STEM Apps for Higher-Order Thinking

• SchoolAI

• Decrease Digital Distraction and Elevate Attention Spans

• Search Engine podcast episode: "What Should We Do About Teens Using AI to Do Their Homework?"

• More Than Words: How to Think About Writing in the Age of AI

• AVID Open Access: AI in the K–12 Classroom

• Cambridge Life Competencies Activity Cards